Percepcja i sposób przetwarzania informacji przez człowieka cz. 1

M. Merleau-Ponty opisuje percepcję następująco: "Percepcja jest zbiorem procesów poznawczych, ich zadanie polega na zapewnieniu człowiekowi kontaktu z rzeczywistością, to aktywna interpretacja danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych i wcześniej nabytej wiedzy"¹. Z perspektywy fenomenologicznej, "Percepcja otwiera się na rzeczy. Znaczy to, że kieruje się ona, jako swemu celowi, ku prawdzie w sobie, gdzie tkwi racja wszystkich przejawów. Milcząca teza percepcji zakłada, że doświadczenie w każdej chwili może być skoordynowane z doświadczeniem chwili poprzedzającej i następnej, a moja perspektywa z perspektywami innych świadomości; (...)². O tajemnicy subiektywnego widzenia, względności percepcji pisze również badacz P. Francuz: "(...), współczesna nauka nie dysponuje obecnie żadną empirycznie weryfikowalną hipotezą, która przybliżyłaby nas do rozwiązania problemu relacji miedzy mózgiem a umysłem". Według słownika Języka Polskiego percepcja to "złożony proces poznawczy, który prowadzi do odebrania przez człowieka jakichś zjawisk lub procesów, zachodzący wskutek działania określonych bodźców na narządy zmysłowe; postrzeżenie"³.

Zmysły ludzkie wpływają na sposób, w jaki człowiek uczestniczy w procesie komunikacji. Osoby niewidzące lub niesłyszące, angażują te zmysły, które stanowić mogą pewien substytut poznania w relacji do zmysłu niesprawnego. Przeprowadzone eksperymenty wskazują, że gdy osoba nagle traci wzrok, ta część mózgu, która odpowiada za przetwarzanie bodźców wzrokowych zostaje przejęta przez obwody neuronalne, odpowiedzialne za przetwarzanie bodźców słuchowych. Przykładem tu może być również proces uczenia się alfabetu Braille'a, bowiem układ wzrokowy, zaczyna przetwarzać impulsy transmitowane przez zmysł dotyku⁴. Na gruncie naukowym implikuje to dyskusję nad neuroplastycznością umysłu. "Plastyczność - powiada Alvaro Pascual-Leone - jest normalnym stanem układu nerwowego trwającego całe nasze życie. Mózg zmienia się bezustannie w reakcji na nasze doświadczenia i zachowania, reorganizując nasze obwody neuronalne"⁵.

Analogiczne działanie występuje podczas obsługi interfejsów graficznych. Nieosiągnięcie celu z użyciem dostępnych środków proceduralnych powoduje uruchomienie procesu charakterystycznego dla aktów kreatywnych. Smak oraz węch obecnie nie odgrywają tak istotnej roli w komunikacji człowiek-komputer jak wzrok, słuch oraz dotyk. Klasyczny model w HCI, określony jako wejście (ang. Input) - wyjście (ang. Output) wskazuje na obszar interakcji zachodzący między komputerem a człowiekiem. Aplikacje, które używamy posiadają interfejs graficzny, wyposażony w menu wyboru, ikony oraz okna. W wyniku interakcji system przekazuje informacje oparte na angażowaniu zmysłów takich jak wzrok (elementy pojawiające się na ekranie), słuch (dźwięki systemowe, komendy), dotyk (klawisze lub klawiatury dotykowe, gdzie odczucie realizmu stymulowane jest mikro-wibracjami). Stanowią one główne narzędzia kontaktu ze światem zewnętrznym. Pozwalają na przeprowadzenie identyfikacji w obrębie sceny wizualnej takich elementów jak kształt, barwa, przestrzenna organizacja oraz dynamika⁶. Tak rozumiana percepcja obejmuje więc zmysły, u podstaw których leżą procesy poznawcze, badane już w XIX wieku, między innymi przez takich prekursorów jak Georg Berkley, David Hume oraz John Stuart Mill. Psychologia poznawcza zajmuje się procesami nabywania, przetwarzania oraz wykorzystywania informacji⁷. Zalicza się do nich postrzeganie, uwagę, pamięć, wyobraźnię, rozwiązywanie problemów, myślenie oraz pojęcia (tworzenie abstrakcyjnych reprezentacji kategorii).

Z perspektywy obsługi i badania użyteczności interfejsu graficznego wiodącym zmysłem jest wzrok. Wizualną percepcję możemy podzielić na dwie fazy. Pierwsza stanowi wczesny etap przetwarzania danych wzrokowych. Gdzie na początku oko ludzkie rejestruje światło - odbite w określonej scenie wizualnej za pomocą fotoreceptorów, znajdujących się w siatkówkach obu gałek ocznych człowieka.
Z chwilą, gdy wiązka fotonów trafia do wnętrza oka, mamy do czynienia ze skomplikowanymi procesami neuronalnymi. Drugi etap przetwarzania wzrokowego dotyczy przetwarzania w korze mózgu i bez wątpienia jest to faza, o której badacze wiedzą najmniej. Towarzyszy jej bowiem zjawisko subiektywnego doświadczenia widzenia. Jego komponentami są między innymi: rozumienie, interpretacje oraz emocje.

W badaniach z wykorzystaniem okulografu (ang. Eye Tracker) podstawowym mechanizmem kadrowania sceny wizualnej są ruchy sakadowe⁸, polegające na przeniesieniu spojrzenia z jednego punktu na inny. Po każdej wykonanej przez oczy sakadzie stają się one nieruchome. Ten moment definiowany jest w literaturze przedmiotu jako fiksacja wzroku⁹. Stanowi ona jeden z kluczowych punktów w procesie poznania. Posługując się metaforą aparatu możemy określić, że jest to moment naświetlania kliszy. Mózg zatem dokonuje analizy tylko tych obrazów, które zostały zakodowane podczas fiksacji.

Proces spostrzegania jest kreowaniem reprezentacji przedmiotu w oparciu o dane uzyskanie z narządów zmysłowych oraz w niektórych przypadkach - informacji zawartych w pamięci¹⁰. Spostrzeżenie nie jest wyłącznie rezultatem analizy percepcyjnej, ale również odkrywaniem treści emocjonalnych. Mogą one wynikać z toku uczenia się, czego przykładem może być obsługa bankomatu, gdzie użytkownik napotyka przeszkody wzbudzające frustrację. Ponowne korzystanie z usług bankomatowych, stać się może źródłem podobnych emocji. Ta egzemplifikacja wskazuje więc, że przetwarzanie informacji nie jest wyłącznie cechą o charakterze poznawczym.

Od strony psychologicznej można wyodrębnić cztery fazy spostrzegania. Składają się one z rejestracji sensorycznej, gdzie bodziec zewnętrzny przechodzi konwersję do postaci impulsu nerwowego. Następnie pojawia się ocena emocjonalna, polegająca na wartościowaniu. Kolejna faza obejmuje rozpoznawanie semantyczne (kategoryzacja bodźca). Następuje porównanie danych sensorycznych z kategoriami istniejącymi już w pamięci. Człowiek poszukuje kategorii, do której najlepiej pasowałby napływające bodźce. Proces ten ma charakter sekwencyjny. Im więcej bodźców człowiek bierze pod uwagę w procesie porównania, tym więcej czasu mu to zajmuje. Dlatego można przyjąć, że eksponowanie na stronie internetowej nadmiernej ilości informacji zachęcających do wykonania określonej akcji wydłuża czas podejmowania decyzji, tym samym obniżając wskaźnik zwrotu z inwestycji (ang. Return on Investment). Implementacja przedmiotowej wiedzy jest szczególnie istotna podczas projektowania systemów e-Commerce. W sytuacji, kiedy użytkownik przeszedł już do sfinalizowania transakcji (płatność), nieodpowiednim rozwiązaniem byłoby oferowanie dodatkowych produktów lub usług, na przykład prezentowanych w boksach kontekstowych.

Faza oceny znaczenia metaforycznego (spostrzeganie) nie zawsze kończy się prostym rozpoznaniem i związana jest wówczas z dekodowaniem na poziomie dyskursu, określonej kompetencji w odczytywaniu znaczeń. Za przykład może posłużyć styl interakcji, określany jako WIMP (ang. Windows, Icons, Menus, Pointer). Użycie ikon o określonych symbolach¹¹ wywołuje konotacje możliwe do odczytania przez określoną grupę osób, funkcjonujących w danej kulturze. Naturalnie nie bez znaczenia pozostaje również proces akulturacji, ewoluujący w kierunku immanentnych cech modelu mentalnego¹². Można jednak przyjąć, że właściwe dla skutecznej komunikacji stają się te symbole, które funkcjonują w obiegu kulturowym¹³.

Autor: dr Robert Antoszczak

 

1) K. Wolny-Zmorzyński, Jaka informacja. Rzecz o percepcji fotografii dziennikarskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 116.

2) M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001, s. 73.

3) Źródło: http://sjp.pl/percepcja 

4) N. Carr, Płytki umysł. Jak internet wpływa na nasz mózg, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2013, s. 42.

5) Tamże, s. 45.

6) P. Francuz, Imagia. W kierunku neurokognitywnej teorii obrazu, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 38–41

7) T. Maruszewski, Psychologia poznania. Umysł i świat, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2008, s. 15.

8) Pierwsze badania związane z obserwacją aktywności wzrokowej podczas interakcji człowieka z maszyną można przypisać Fittsowi, Jonesowi i Miltonowi. W 1950 roku dokonali oni analizy sakad i fiksacji wzroku czterdziestu pilotów w kokpicie samolotu. Źródło: http://www.cs.tufts.edu/~jacob/papers/ecem.pdf

9) A. T. Duchowski, Eye Tracking Methodology. Theory and Practice, Springer - Verlag London Limited 2007, s. 46.

10) T. Maruszewski, dz. cyt., s. 78

11) Z wyłączeniem uniwersalności ekspresji mimicznej, gdyż ta według badaczy (Oster i Ekman, 1979), wynika z takiej samej morfologii twarzy wszystkich ludzi.

12) Z. Chlewiński, Modele umysłu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.

13) D. Matsumoto, L. Juang, Psychologia Międzykulturowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 129.